Zəngəzur! Bu ərazi aşlanğıcı bilinməyən ən qədim zamanlardan ilk insan toplularının və icmalarının yaşadığı bölgə olub. Türkün, türk oğlunun əzəli, əbədi məkanı. Yurd – yuvası, od – ocağı, Tanrı payı , Tanrı qisməti. Dünyanın ilk insan, ilk dil doğuşunun, yaranmasının meydana gəldiyi, ilk insan məskənlərinin salındığı bu ərazidə ta qədimdən müxtəlif adlı, eyni dilli Türk tayfaları yaşamış, qaynayıb – qarışmışlar. Yer – yurd adlarımız qan yaddaşlarımızda həmişə yaşar qalmış, nəsildən – nəsilə keçib.
Vətən hardan başlanır?
Vətən anabətnində içdiyin sudan, udduğun havadan başlanır. Ana, Vətən – bunlar bir söz deyil, bunlar bir hissdir. Ananı və Vətəni seçmirik, onlar bizim taleyimiz, sevgi hissimizdir.
Mənim Ana Vətənim, Ata Yurdum – Zəngəzur mahalının Şurnuxu kəndidir! Fəxr, qürur duyduğum Vətən torpağı. Hər qarış torpağına, hər pənpəz daşına, cır-çınqılına kitablar yazılsa azdır. Gözümün giləsi Şurnuxum mənim – müqəddəs torpaq. Hər xışma torpağın müqəddəsdir mənim üçün.
Öz keçmişi, iqtisadi – siyasi əhəmiyyəti ilə ulu tariximizin yaddaşında silinməz izlər buraxan, xalqımızın tarixi abidəsi, mənəvi sərvəti kimi qiymətləndirilən Azərbaycan varlığının, bütövlüyünün, vəhdət simvolu olan Zəngəzurun əsrarəngiz guşəsi sayılır Gorus bölgəsi. Bəli, Gorus torpağı ona görə dəyərlidir ki, bu torpaq həm dünyada ən qədim insanların ilk yaşayış məsgənlərindən biri, həm də əzəli Türk torpağıdir. İbtidai insanlar özləri üçün yaşayış məskənləri seçərkən həmin məkanların qida və su mənbələrinin bolluğunu, həyatın təhlükəsizliyini, təbii şəraiti nəzərə alırdılar. Belə şərait üçün əlverişli yer olaraq dağlıq və dağətəyi ərazilər seçilir və yaşayış üçün önəmli ərazı sayılır. Təbii istehkamların – insan üçün yaşayış kahaları və mağaraları, nəhəng qayaların daldalanma, sığınma yerləri, yağış sularını yığıb saxlamaq üçün iri çalalar, keçilməz olan sıx meşələr, dumduru çaylar, şirin sulu bulaqları olan Gorus tarixi bir sübutdur ki, ilk insan məskəni, tarixi türk məkanlarıdır. Tarix bunuda sübut edib ki, Gorus adı tarixən bu torpaqlarda məskunlaşmış qors tayfasının adından götürülmüş etnotoponimdir.
Gorusun hər qarış torpağında türkün həyat nişanəsini əks etdirən müqəddəs izlər var. Min illər boyu salınan bu izlər əsla silinməzdir. Daim təbiətlə təmasda, hərəkətdə olan türklər qışı aranda, yayı yaylaqda keçirmişlər, yazlaqlarda günə gün calamışlar, payızda qışlaqlarında yeri qaralan ocaqlar qoymuşlar. İlkinliklərindən yer – yurd yerlərini müəyyənləşdirmək dünyanın cəhətlərinə görə düzgün – dürüst istiqamət götürməyi ulduzlardan öyrənmışlər.
Hər bir xalqın tarixi keçmişinin gercəkliyini onun toponim və etnotoponimləri bariz bir sübut kimi hərzaman öndədir. Azərbaycan xalqının qədim və zəngin tarixi ilə yaşıd olan toponimlər , etnotoponimlər daş kitabələr, abidələr kimi tarixə şahidlik edir. Toponimlər yerləşdiyi ərazinin tarixi, kimə məxsusluğu haqqında çox sey deyir. Yerlərə qoyulan adlar heç də təsadüfi olmur. Toponimlər tarixin güzgüsü olaraq keçmişi və gələcəyi özündə tam əks etdirir.
Azərbaycanımızın cənnət guşəsi olan Zəngəzur mahalının adıda – bu torpaqlarda yaşamış zəngi tayfasının adına məxsus olan – etnotoponimdir. Zəngi tayfası tarixdə görkəmli qoşun başçıları və dövlət xadimləriylə məhşur olan bir türk boyudur. Zəngi tayfasının arealı genişdir, toponim bir yerdən başqa yerə köçmüş böyük və qüdrətli bir tayfanın adı ilə bağlıdır. Zəngəzur ərazisində bir çox tayfalar da məskunlaşıb, öz köklərini burada möhkəmlədiblər. Odərlər, kimerlər, saklar, şiraklar, mastagetlər, mığrılar, peşeneklər, kəngərlilər, qarqarlar, baharlılar, qoruslar, çollar, vərəndlər, səlcuqlar və s. qədim tayfalar bu ərazidə müxtəlif adda, eyni dildə yaşayıb, qaynayıb – qarışıblar.
Zəngəzurla bağlı yer – yurd adları, dağ – dərə adları, bulaq adları saya gəlməzdir. Zəngəzur mahalının ən qədim yaşayış məntəqələrindən biri olan Gorus rayonuna aid kəndlər bunlardır: Şurnuxu, Ağbulaq, Şamsız, Şahverdilər, Qurdqalaq. Bunların hər birinin adının tarixi mənası var. Bu bölgədə olan toponimlərdən danışarkən, qeyd etmək yerinə düşər ki, bu bölgədəki yer – yurd adlarının 90 faizə qədəri türk mənşəlidir.
Şurnuxu – Zəngəzur mahalının Gorus rayonunda kənd adıdır. Rayon mərkəzindən 27 km cənub – şərqdə , Şurnuxu çayının sol sahilində Gorus – Qafan maqistral avtomobil yolunun tam mərkəzində yerləşir. Şurnuxu toponimi haqqında bir neçə faktlar gösdərilir . “Şır –şir “ səsli, küylü, axan çay, adıyla bağlanır. Bunu Şiraklar, Şuraklar tayfasının adıylada bağlayırlar. Şurnuxu kəndi Gorus rayonunda ən böyük azərbaycanlı kəndidir. Kəndin ətrafında olan qədim kilsə, qəbirstanlığın qalıqları, kəndin yaxınlığında Kəpəz dağında yerləşən ibadətgah onun tarixinin qədimliyini sübut edən faktlardır.
Kənd ərazisindəki toponimlər: Baba dağ, Daşlı güney, Sarı yer, Kolabat, Ağsu, Qızlar bulağı, Uzun meşə, Göy bulaq, Güllü dərə, Quş bulağı, Göylük, Baba bulağı, Soyuq bulaq, Yastı yasdan, Kəpəz dağı, Qəhrəman çiməni, Məcidli, Xarab körpü, Cəhənnəm dərəsi, Üç ağac, Armudluq, Almalıq, Dəhnə, Göy bulaq, Həşim bəy bulağı, Anabat, Qaramalıq, Mərcimək yurdu, Quzeygah, Qoşnalı bulağı, Kərim yeri, Çala yurdu, Qoyun damı, Quş bulağı, Layış bulağı, Tas, Qaranlıq meşə və s.
Ağbulaq – Zəngəzur mahalının Gorus rayonunda kənd adıdr. Rayon mərkəzindən 40 km cənub – qərbdə , Kəpəz dağının ətəyində , meşənin içində yerləşir. Ağbulaq toponimi kəndin yaxınlığından, Kəpəz dağından axan saf , şirin, dup – duru , cəeşənin adından götrülüb. Bu kənddə Ağkörpü tayfasının yaşadığıda sübut edilib . Kəndin ərazisindəolan qədim yaşayış məkanları , Qələndər qalası buna sübut olduğu bildirilir.
Kənd ərazisindəki toponimlər: Gəlin qaya, Dağ bulaq, Ağ bulaq, Yellicə, Xor – xor bulaq, Seyidlər düşən, Öküzlü, Çömçə bulaq, Aləmşah, Kəndirbaz, Zaman təpəsi, Çirişli, Dəf yalı, Şingirlik, Quzey qala, Vənli güney, Mac, Gamışlı yataq, Pullu bulaq, Qoğlan – qız, Sadıq gölü və s.
Şahverdilər – Zəngəzur mahalının Gorus rayonunda kənd adıdır. Rayon mərkəzindən 14 km cənubda, Gorus – Qafan şose yolunun kənarında, Bərgüşad çayının üzərində yerləşir. Kəndin adına Şahverdiuşağı da deyilirmiş, toponim kəndin əsasını qoyan məşur nəslin adı ilə əlaqələnir. Kənd ətrafında olan qədim yaşayış qalıqları kəndin qədim türk tayfalarına aid olduğu sübut olunur.
Kənd ərazisindəki toponimlər: Cəhənnəm dərəsi, Süleyman bulağı, Oxçu kahası, Qara qaya, Düzülmə qaya, Dolayı bulaq, Dəlik daş, Heydərin yurdu, Qırlı bulaq, Cinli dərə, Qapı daşı və s.
Şamsız – Zəngəzur mahalının Gorus rayonunda kənd adıdır. Rayon mərkəzindən 42 km cənubda, Kəpəz dağının yaxınlığında, meşəlikdə yerləşir. Kənd qədim kənd olub, Qızılbaşların bir qolu olan Şamlı tayfasının məskunlaşsığı ərazidir. Zamanla kəndə müxdəlif tayfalar məskunlaşıb, sonralar isə əhalisi demək olar ki, azalıb. Bu da erməni daşnaqlarının zaman-zaman əraziyə hücumu nəticəsində əhalinin başqa yerlərə köçməsi, bu kəndi tərk edib başqa yerdə məskunlaşmasına səbəb olub.
Qurdqalaq – Zəngəzur mahalının Gorus rayonunda kənd adıdır. Rayon mərkəzindən 40 km cənub – şərqdə, Gorus–Qafan avtomobil yolunun sağında, sıx meşənin içində, səfalı bir məkanda yerləşir. Qurdqalaq toponimi, kəndə məskunlaşan türk mənşəli qurd etnoniminə əsasən, yaranan etnotoponimdir. Türk mənşəli Qurd tayfasının burda məskunlaşması yəni Qurd tayfanın adı, qalaq isə toplum, qalanlara istinad olunur. Kəndə olan qədim qəbirsanlıq kəndin tarixinin keçməşə bağlı olduğunu sübut edir.
Kənd ərazisindəki toponimlər: Qiblə daşı, Qızılqaya, Soyuq bulaq, Ağa çayı, Bəbir yurdu, Bəxtiyar dərəsi.
Adət-ənənələri:
Toy adətinə görə, bu mahalda toy üç davam edirdi. Adətə görə, oğlan evi xonça tutub qız evinə “Paltar biçdi”yə gedərdi. Qız evi, adətə görə, süfrə açıb, gələnləri qarşılayardılar. Yemək süfrəsində hər kəs bir birilə söhbət edir, tanış olmayanlar tanış olardılar, məclis qızışardı. Sonda oğlan evindən gələn xonçalar açılıb məclisdə olan qohum-əqrabaya, qonum–qonşuya, gələn qonaqlara gəlin üçün nə alınıbsa, onları göstərərdilər. Qız evı nəmər hazırlayıb, gələn qonaqlara pay verərdi. Bu hadisələrin hər biri çox maraqlı olur, qız-gəlinlər neçə gün yığılıb, bir yerə bu prosesə hazırlaşardılar. Xına yaxdı gecəsi oğlan evindən yaxın qadın qohumlar, qızın rəfiqələri, qız evindən yaxın qohum qadınlar yığılıb Xına gecəsi keçirərdilər. Sabahsı isə toy mərasimi başlayardı . Əvvəlcə toybaşı seçilərdi (kənddə ən fəal, bir çox toylarda sınanmış kişi seçilirdi), toybaşı toyu təşkil edib, məzəli oyunlarla toyu idarə edirdi. Bu bölgənin maraqlı adətlərindən biri də, toyda rəqs edənlərdən biri toybaşının əmrinə tabe olub, o cibindən nə çıxardırdısa, o da çibindən onu çıxardardı, əks halda uduzardı və toybaşı nə cəza verərdisə, onu yerinə yetirərdi. Bəy doslarıyla maraqlı rəqs edər, adətə görə, bəyin sağdışı və soldışı ilə gəlinin sağdışı və soldışı rəqs edər, kim tez yorulsa, o xələt (yəni hədiyyə ) verərdi. Qızın sağdışı və soldışı oğlanın sağdışı və soldışına xüsusi xonca düzəldib, onlara satardılar. Qızlar istədiyi məbləği alana qədər oynayardılar.
Bayramlar: Cilə bayramı, Çərşənbə bayramı, Qurban bayramı, Orucluq bayramı .
Bayatılar:
Əzizim, ay Ağ bulaq,
Ay damağı çağ bulaq,
Bildinmi heç sinəmə
Çəkildi min dağ bulaq.
Əzizim Daşlı güney,
Ay gözü yaşlı güney,
El dağlıdı başından
Başı savaşlı güney.
Əzizim, ay Göy bulaq,
Getdim qara gey, bulaq.
Səni ata bilməzdim,
Şahiddi yer, göy bulaq.
Harayım, ünüm Vətən
Xoş gəlsin günün, Vətən
Gözün o tayda olsun,
Gözünə dönüm, vətən!
O şəhər, o da qala,
At məni oda, qala.
Qız sevdim mənim olsun,
Sevmədim yada qala.
Yuxuda gördüyüm, qız,
Saçını hördüyüm, qız
Kaş yuxum çin olaydı,
A, könül verdiyim qız.
Bəxtimə baxan qarı,
Bəxt gəlmir mənə sarı.
Görən hansı qızdadır
Ürəyimin açarı?
Zaman ötür, fəsillər dəyişir, illər əsrlərə, əsrlər minilliklərə çevrilir, tarixə dönür. Bu illər ərzində bir çox tarixi hadisələr baş verir. Bəziləri müəyyən dövrdən sonra yaddaşlardan silinir, unudulur. Lakin elə tarixi hadisələr də var ki, heç vaxt unudulmur. Qərinələr ötsə də, nəsillər bir-birini əvəz etsə də, öz qanları ilə dastan yazan şəhidlərimiz, torpaq uğrunda canından keçən oğul və qızlarımız heç vaxt unudulmurlar. Ən ali, müqəddəs və şərəfli olan şəhidlik zirvəsinə yüksələnlər daim qəlblərdə yaşayırlar. Uca Yaradanın, Vətənin, xalqın yolunda canlarını fəda edənlər hər zaman hörmətə layiqdirlər. Hər birimizin qəlbində müqəddəs bir hiss – Vətənə, torpağa olan məhəbbət yaşayır. Vətən, torpaq sevgisi insanın qəlbinə hakim kəsilən, özündən asılı olmadan yaranan bir ümmandır. Hər kəs bu dünyaya göz açdığı anda ilk olaraq anasını görürsə, ilk qədəmlərini də Vətən torpağında atır və torpaq sevgisinin hərarətini də elə bu zaman duyur. Bu hərarət zaman keçdikcə o qədər artır ki, insan bir an da belə Vətənsiz yaşaya bilmir. Bu amal uğrunda gözünü qırpmadan, ölümün gözünə dik baxan Vətən övladlarını yad etmək, xatirələrini əziz tutmaq hər birimizin ən müqəddəs borcudur.
Bu gün şəhidlər bizim həm nisgilimiz, kədərimiz, ürək ağrımız, həm də qürur yerimiz, fəxrimizdir. Gənc nəslə qürur yerimiz olan şəhidlərimizi tanıtmaq, onları vətənpərvərlik ruhunda böyütmək, torpağına bağlı, xalqına hörmət hissi ilə tərbiyə etmək isə hər bir ölkə vətəndaşının ən ümdə vəzifəsidir. Bu gün bizim qürur mənbəyimizə çevrilən şəhidlərimizlə gənclərimiz və eləcə də bütövlükdə Azərbaycan xalqı fəxr edir. Ölkəmizin hər bölgəsindən “Bu Vətən bizimdir” deyib canını Azərbaycanımızın ərazi bütövlüyü naminə fəda edən igid və mərd oğullarını kimi Gorus mahalından olan şəhudlərimizidə yaxından tanımalı, onların əziz xatirələrini həmişə yad etməlidir.
Ağayarov Mehman Museyib oğlu
Ağayev Habil Kamran oğlu
Adgözəlov Elşən Telman oğlu
Babayev Nizamı Hidayət oğlu
Dadaşov Rafael Cənnət oğlu
Əsgərov Şahin Rəcəb oğlu
Məmmədov Müşfiq Yusif oğlu
Nifdəliyev Azər Bayram oğlu
Orucov Seymur Şəmil oğlu
Tahirov Rahim Əvəz oğlu
Şəhidlərimiz hər zaman bizim qəlbimizdədir, onlar ürəklərdə yaşayıb, yaşayır və yaşayacaq! Unutmayaq ki, onlar ən ali qürur mənbəyimizdir.
Natavan Ağayeva
Avropa.info
